De kerk van Farmsum. Foto: ©Harm Hofman.
Hoewel de kerk van Farmsum niet tot de ‘Oude Groninger Kerken’ behoort, is de kerk gezien de ontdekking van een groot aantal zerken tijdens de restauratie in 2012 zeer interessant.
Voorganger De voorganger van de huidige kerk is een laat-romanogotische kerk geweest die volgens de huidige inzichten begin 14e eeuw is gebouwd. Het is niet bekend of deze kerk daadwerkelijk een voorganger gehad heeft. De kerk zou halverwege de 14e of in het derde kwart van de 14e eeuw zijn uitgebreid met een zijschepen, waarbij ook het koor is verbreed tot drie schepen en de kerk als zodanig is uitgebreid tot de vroegst bekende hallenkerk van Groningen.
Tegen 1500 is aan de noordoostzijde nog een sacristie aangebouwd met op de bovenverdieping mogelijk een librije of tresoor/schatkamer. In 1855 is de oude toren afgebroken. Deze staat dan zo scheef dat deze alom bekend is geweest door de Groningse zinspreuk 'Zo schaif as toorn van Faarmsom'. In 1869 is de bouwvallige kerk afgebroken.
De kerk gefotografeerd door P.B. Kramer tussen 1920 en 1930. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen. ID: NL-GnGRA_818_3603.
Exterieur
Nieuwe toren bij de kerk van Farmsum. 'In perspectief gebracht door J.W. Maris; lith. v. Tresling & Co, 1861.De nieuwe toren is gebouwd in 1856/57, door de stadsbouwmeester van Groningen, J.W. Maris. Rechtsboven zijn de maten van de toren vermeld. Blad 13 uit: Album : verzameling van bouwkundige schetsen en ontwerpen /rd. J.H. Leliman. - Amstredam, C.L. Brinkman 1862-1866. Tekst rechtsboven: 'De Toren is hoog 48 1/2 El en ter beganen grond 6,65 El vierkant. De opgaande muren dik 0,87 El en boven 0,75 El met pilasters van 25 d spong'. Uitgever: C.L. Brinkman. Bron: RHC GA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen. Klik op de afb. voor een vergroting. Deze wordt in een nieuw venster/tabblad geopend. Klik dan nogmaals op de afb. en scrol met de schuifbalken.
De kerk heeft een opvallende toren, vierkant, bestaande uit drie transen [02]. Daarop rust een door een balustrade omgeven uivormige bekroning die in de noordelijke provincies vaak ‘siepel’ wordt genoemd en waarop boven elkaar twee achthoekige open verdiepingen staan. Op de top staat een naaldspits met een windvaan in de vorm van een zeemeermin.
Foto boven: Het interieur van de kerk. Foto: ©Jur Kuipers, 2020.
Interieur Het interieur in voorzien van een tongewelf en de zijbeuken van de kerk zijn erg smal. Ook het interieur is uitgevoerd met baksteen en we zien rondboogvensters, een attiek [04] boven de kroonlijst met rechthoekige nissen.
De zuilen zijn dun en zijn voorzien van gietijzeren kapitelen[03] versierd met palmetten [05].
Er is ook nog een doopvont aanwezig van zandsteen, daterend uit de 17e eeuw. Zie foto links, gefotografeerd door ©Jur Kuipers in 2023.
Voorheen blijkt deze doopvont in gebruik te zijn geweest als tuinvaas (…) en heeft het behoord tot de in 1745 afgebroken borg Haykema te Zeerijp.
De vaas is tevoorschijn gekomen bij het uitbaggeren van de pastoriegracht van Farmsum. In de kerk vinden we een gebeeldhouwde grafzerk die vervaardigd is voor Maurits Ripperda in 1633. Verder hangt er nog een koperen lichtkroon in de kerk uit de 19e eeuw.
Foto boven: Heel bijzonder en buitengewoon voor een protestantse kerk is de aanwezigheid van een drietal beelden van gips. Het zijn beelden van de kerkhervormers Calvijn, Zwingli en Luther. Ze zijn in 1869 in de kerk geplaatst. Foto: Gouwenaar, 15 september 2015. Licentie: Creative Commons.
Foto boven: Het Lohmanorgel in de koorsluiting. Door het hekwerk is het in 1870 gedoemd om 'achter het hek te blijven'. Op het rugwerk staan drie gipsafbeeldingen die de personificatie zijn van Geloof, Hoop en Liefde. De maker van de beelden is niet bekend. Foto: ©Jur Kuipers. 2020.
Het orgel
Er is in de loop der jaren nauwelijks iets aan het orgel veranderd. Alleen is het Quint 6 van het pedaal vervangen door een Ruispijp III sterk door Mense Ruiter in 1953. Verder zijn bij een restauratie in 1975-1976 door Mense Ruiter op twee open plaatsen originele Lohman-stemmen geplaatst, namelijk een Corne [06] op het hoofdwerk, afkomstig uit Nieuw-Scheemda (1810) en een Flageolet op het rugwerk, afkomstig uit de Martinikerk te Groningen (1816). Verder heeft hij de Quint 6 herplaatst die op dat moment nog steeds bij Mense Ruiter in bezit is geweest.
Voor degene die de kerk voor de eerste keer betreedt, komt het mogelijk vreemd over dat er naast dit hoofdorgel nog een (kleinere) koororgel in de kerk aanwezig is (op de foto links).
Dit orgel is gebouwd door Roelf Meijer in 1878 voor de kerk van Weiwerd. De kerk van Weiwerd is gesloopt i.v.m. de uitbreiding van de industrie. De industrie heeft Weiwerd echter nooit bereikt en het dorp is daardoor nodeloos geheel gesloopt. Deze moest wijken voor de sterke arm van het Havenschap van Delfzijl. De wierde is echter in stand gebleven.
Ripperda In de kerk is een gebeeldhouwde grafzerk uit 1633 bewaard gebleven, die vervaardigd is voor Maurits Ripperda van het Huis te Farmsum. Tijdens restauratiewerkzaamheden in 2012 aan de vloer van de kerk zijn 25 historische grafzerken blootgelegd, die waarschijnlijk bij een ophoging van de vloer in 1726 uit het zicht zijn geraakt. Hieronder bevinden zich ook drie van leden van de adellijke familie Ripperda (Hayo Ripperda, overleden 1504, Unico Ripperda II, overleden 1474 en Focco Ripperda, overleden 1477). Deze middeleeuwse strenen worden sindsdien in de kerk tentoongesteld en hebben veel nieuwe kennis aan het licht gebracht over de familie Ripperda, waarover we in een afzonderlijk artikel ruime aandacht zullen besteden. Een vierde grafsteen zou zich onder de vloer aan de oostzijde van het koor bevinden, maar daat is geen onderzoek naar gedaan. Zie ook de overige arikels in het menu Kerken --> Farmsum.
Afb. links: Kansel. Foto: ©Jur Kuipers. 2020.
Woordverklaringen:
01. Frontons. Het fronton is in de bouwkunde de bekroning van een gevel, venster of ingang in driehoeks- of segmentvorm. In de Klassieke Bouwkunst (Grieken en Romeinen) is het fronton vaak in de voorgevel gebruikt om de ingangspartij te benadrukken. Gebouwen die later zijn gebouwd in een classicistische en neoclassicistisch stijl, hebben vaak een fronton. Het Paleis op de Dam en Koninklijk Theater Carré in Amsterdam zijn twee voorbeelden hiervan.
03. Kapitelen: Een kapiteel of kopstuk is de bekroning, kopstuk of bovenbeëindiging van een zuil, pijler of pilaster, in de regel om de last of kracht op een smaller draagvlak over te brengen, veelal voorzien van beeldhouwwerk.
Afb. de zeemeemin op de toren. Uitsnede van de afbeelding verder naar boven.
04. Attiek. Een attiek is een verhoging boven de kroonlijst van een gevel, die vaak het dak aan het oog onttrekt en op zijn beurt weer ter versiering is aangebracht. Soms worden er ook beelden in de attiek geplaatst. De attiek komt reeds voor in de Romeinse bouwkunst. In de Middeleeuwen wordt ze toegepast in de Toscaanse architectuur en later in de Vlaamse bouwkunst. Veelvoorkomend is het gebruik ervan in de renaissance en de barok. In de baroktijd is de attiek uitgegroeid tot een halve verdieping. Deze attiekverdieping wordt mezzanino genoemd. Ook in de classicistische architectuurstijlen van de 18e eeuw maakt men veel gebruik van zwaar uitgevoerde attieken.
05. Palmetten: Een palmet is een ornament in de vorm van gestileerde palmbladeren. Het Franse woord "palmet" betekent "kleine palm" en is afgeleid van het Latijnse woord "palma" dat ook vlakke hand betekent. Radiaal aangebrachte bladeren van bepaalde palmbomen vormen immers de vorm van een hand.
06. Cornet: De kornet is een aan de bugel verwant koperen blaasinstrument. De kornet heet in het Frans: cornet à pistons; Duits: Kornett; Italiaans: cornetta maar in het Engels cornet. In vergelijking met de bugel is de kornet wat lastiger bespeelbaar. De toon van de kornet is hierdoor minder mild dan die van de bugel, maar duidelijk milder dan die van de trompet.
De kerk gezien vanuit net noordoosten. Foto: ©Jur Kuipers, 2020.
De zij-ingangen van de kerk. Foto:© Jur Kuipers, 2020.
Bronnen, literatuur en referenties: - Groninger Gedenkwaardigheden’, A. Pathuis, 1977. - Farmsum.net, geraadpleegd 1 juni 2013. - Wikipedia, kerk van Farmsum, Geraadpleegd 1 juni 2013. - Groninger Kerken, april 2013. Uitg. van de SOGK (Stichting oude Groninger Kerken). ‘Themanummer Farmsum’. - Het orgel in de hervormde kerk te Farmsum, Dirk Molenaar. Publicatie Stichting Oude Groninger Kerken, nr. 12 oktober 1988. (Tegenwoordig Stichting Groninger Kerken).
|
|||||||||
